czerni nowosielski

magazyn sztuki

Pierwsza biografia Jerzego Nowosielskiego!

Krystyna Czerni

"Nietoperz w świątyni"

wydawnictwo ZNAK

Krystyna Czerni

"Nietoperz w świątyni"

(fragmenty)

Część I

Rodowód

„Stryjenka strasznie przeżyła śmierć synów i trzymała Jurka pod kloszem – wspomina Barbara Nowosielska. – Nie było do niego dostępu. U nas czereda chłopaków grała w piłkę, ale stryjenka bardzo się bała, miała różne fobie, nie dopuszczała do Jurka, on nigdzienie wychylał nosa”.

— —

„Jak dziś pamiętam pewne popołudnie – wspomina Nowosielski – gdy po jednej z rozmów z Jachimowiczem przeszedłem do drugiego pokoju i wtedy nagle wszystkie moje uprzednie wrażenia wyniesione z oglądania obrazów van Gogha i Utrilla odżyły we mnie w jakiś jedyny, niepowtarzalny sposób. Było to coś, co umyka opisowi. Po prostu otworzyły mi się oczy na sztukę. To tak, jakbym nie ucząc się, zaczął nagle mówić biegle jakimś nie znanym mi językiem albo nie umiejąc, rzucony na głęboką wodę, zaczął pływać.... Zobaczyłem obrazy i zapragnąłem zostać malarzem”.

— —

„To była dość dziwna szkoła rzemiosła artystycznego, właściwie średnio-wyższa – wspomina Mieczysław Porębski. – Niemcom potrzebna była pewna ilość szkół rzemiosła dla szkolenia średnio biegłych niewolników – trzeba było coś tam umieć polakierować, zrobić sztukaterię, tkactwo. Dlatego oficjalnie program był ściśle ograniczony do czysto praktycznych umiejętności, ale profesorowie uczyli tego, co uważali za stosowne, to znaczy normalnie realizowali przedwojenny program”. (....) To właśnie w Kunstgewerbeschule Nowosielski spotyka przyjaciół, którzy kiedyś wyrosną na największe

osobowości polskiej sztuki.

— —

„On był jakiś taki młodszy, jakby niedojrzały – wspomina prof. Irena Bajerowa, koleżanka z Kunstgewerbeschule. – Inni chłopcy to byli już prawie mężczyźni, a on był taki dość ciapowaty, jakby »odklejony «. (....) To był miły i dobry chłopak, którego niestety prześladowaliśmy – mea culpa – a dlatego, że się dowiedzieliśmy, że to jest Ukrainiec. To był czas, kiedy już się zaczęły różne rzezie na Wschodzie, wobec tego postanowiliśmy mu dać łupnia. Polegało to na tym, że na lekcji rzeźby robiliśmy kulki i biliśmy w niego. My, to znaczy koledzy i koleżanki z grupy. No i waliliśmy w niego, a on tak grzecznie stał, nie bronił się. Może nawet nie wiedział dlaczego, bo myśmy mu nie powiedzieli”.

— —

Reguła studytów jest niezwykle wymagająca, zbliżona do surowej reguły trapistów. (.....) Tak zapamiętał zakonny reżim Jerzy Nowosielski: „Podział doby był na trzy ósemki: 8 godzin modlitwy, 8 godzin pracy i 8 godzin wypoczynku. (....) Z tym że dla człowieka, który lubi modlitwę i w ogóle rozumie liturgię wschodnią, te 8 godzin modlitwy było właściwie przyjemnością, przecież z tym były związane bardzo głębokie przeżycia estetyczne, literackie. (....) W ramach 8 godzin pracy było malowanie ikon, które

Korzenie

„Nie mam w sobie nic krwi polskiej – żartuje Jerzy Nowosielski, syn Łemka i spolonizowanej Austriaczki. – Jestem Polakiem, ale troszkę Ukraińcem, troszeczkę Niemcem. Kocham ten kraj i boleję nad tym, że jest on ukształtowany jednostronnie przez potrydencką mentalność rzymskokatolicką. A to jest kalectwo kultury tego narodu”. „jedno oko polskie, drugie ukraińskie” Wokół narodowości Jerzego Nowosielskiego narosło wiele mitów i nieporozumień.

Tak naprawdę niewiele wiedziano o jego korzeniach i rodzinie. On sam nie ułatwiał sprawy, kompletnie nie czując potrzeby jednoznacznych deklaracji: „Mnie moja narodowość zupełnie nie obchodzi. Najbardziej czuję się związany z kulturą polską, bo tu istnieję, ale także z ukraińską i rosyjską. (c) właściwie jestem trójjęzyczny i czuję się jednakowo solidarny ze społeczeństwem polskim, ukraińskim i rosyjskim. To jest niewygodne, bo każda z tych grup może mnie posądzać o nielojalność, ale są tacy ludzie, przecież Cybis był właściwie dwunarodowościowy, w jednakowy sposób związany z polskością i z Niemcami, to było zresztą jego wielką życiową tragedią”. Pytanie o pochodzenie to teren ryzykowny i grząski. Niektórzy mawiają: „krew zawsze zachowa pamięć, skąd płynie”, jednak tam, gdzie pojawiają się kryteria narodowe lub rasowe, ostre podziały grożą pułapką przesądów. Bo co się liczy bardziej: geny czy duch? Krew czy kultura? Decydujący winien być głos samego twórcy, owo dumne Tuwimowskie: „Jestem Polakiem, bo tak mi się podoba!”. Jednak historia nie każdemu przyznaje prawo do samookreślenia, życie wśród obcych zmusza do trudnych wyborów, do kamuflażu. Kochany Jurku – pisze Tadeusz Różewicz do Nowosielskiego w połowie lat 80. – dla mnie było niespodzianką nie to, że okazujesz się chłodnym erudytą i natchnionym prorokiem – ale że jesteś Łemko z pochodzeniac co ukrywałeś przez 38 lat .... okazuje się, że wszyscy coś ukrywamy.... ale skrzętni badacze naszych „korzeni” (jak to się teraz modnie mówi) zdemaskują nasze „pochodzenie”.... O „włażeniu w korzenie” pisał z niekłamaną irytacją już Karol Irzykowski. W jego czasach narodowość uważano za pewnego rodzaju fatum rasowe ciążące nad każdym nowo narodzonym. Dziś nie wypada myśleć w kategoriach rasy stałej i dziedziczonej – narodowość stała się faktem kulturowym, kwestią wyboru. Jeśli

gdzieś na ziemiach polskich był przedsmak takiego myślenia, to właśnie na Kresach Wschodnich. Na Ukrainie były rodziny, w których każde pokolenie mówiło innym językiem i przyznawało się do innej narodowości. „Gdy się miało nianię Hucułkę, już się było Polakiem kultury ukraińskiej” – pisał Jerzy Stempowski, który dzieciństwo spędził na Wołyniu. Tadeusz Różewicz żartuje, że Nowosielski ma jedno oko polskie, drugie ukraińskie, w którym niekiedy widać „zły błysk”. Sam artysta cytuje czasem z rozbawieniem rosyjskiego historyka Dmitrija Iłowajskiego: Małoros po prirodie swojej gnusien i leniw. Termin Ukrainiec, przejęty od polskich romantyków, zastąpił używane wcześniej Rusin lub Małorusin. Choć nazwa inna – klisze te same. Do zmiany stereotypu wystarczy zmiana perspektywy. Prof. Iwan Łysiak Rudnycki, wykładający na amerykańskich uniwersytetach, tłumaczy fenomen Ukrainy w kategoriach westernowych, porównując mit Dzikich Pól do Dzikiego Zachodu. Gdy charakter narodowy Amerykanów opiera się na tradycji pierwszych osadników, ukraińskim „pionierem i kowbojem” jest dumny Kozak broniący stepów przed tatarskim zagrożeniem. Dla Polski więc Ukraina to czarna legenda dzikich „rezunów” i wiecznej rebelii, dla Rusinów – „szlachetny duch kozaczyzny i piętno ducha swobody”, które przywoływano na pierwszym zjeździe Narodowego Ruchu Ukrainy w 1989 roku. Na zarzut, że niektórzy na siłę robią z niego Ukraińca, Nowosielski protestuje: „Nigdy nie pozwalam z siebie czegoś czy kogoś robić! Ale przecież ja jestem w jakimś stopniu Ukraińcem. Jeżeli się ma ojca Ukraińca, a matkę Polkę, siedzi się w kraju o dwu kulturach, to człowiek jest przynależny do obu tych kultur. Tylko ja nie wiem, co to znaczy być Polakiem i co to znaczy być Ukraińcem. Natomiast wiem, co to znaczy być człowiekiem. Jest pewien gatunek Ukraińców, którzy zawsze chcą ustalić, kto jest kto. Wielu takich Ukraińców patrzy na mnie spode łba, jak coś robię w cerkwi, i pytają: A wy chto? Jak to chto? Ja staram się być człowiekiem, nie zawsze mi to wychodzi, ale przynajmniej się staram”. Słynne Gente Ruthenus, natione Polonus – maksyma zasymilowanych Rusinów, którą lubił powtarzać prezydent Zyblikiewicz, pochodziła z czasów I RP. Ta tak chętnie przyjęta przez społeczeństwo polskie formuła brzmiała w istocie mocno protekcjonalnie, podobnie jak żydowskie: Judea nati, Poloniae educati. Czymże była, jeśli nie wyrazem przekonania o kulturowej niższości Ukraińców, niezdolnych do samodzielności i niepodległego bytu? Pogarda dla „nieuczonych Rusinów” brzmi już w płomiennych kazaniach Piotra Skargi, przekonującego do Unii rusińskich władyków argumentem, że ich kapłaństwo „lepiej będzie przy katolikach uczczone”. Bardzo długo odrębność narodowa Ukraińców była w ogóle kwestionowana. Wsparcie rozpadającej się monarchii habsburskiej, chcącej przynajmniej zostawić po sobie trochę zamętu, sprzyjało lansowaniu tezy o „Ukraińcach – narodzie wymyślonym przez Austriaków”. Jeśli tak zawiły jest ukraiński rodowód, cóż dopiero mówić o Łemkach. Sam Nowosielski żartuje: „Łemków wymyślili etnografowie”. Ci beskidzcy górale, potomkowie wołoskich osadników, są – obok Bojków i Hucułów – jedną z ukraińskich grup etnicznych zamieszkujących Karpaty, stąd inna ich nazwa: Karpatorusini.

Kto wie, czy najtrafniejszą nazwą nie jest określenie z Pogórza Dynowskiego: Zamieszańcy. Łemkowie – zajmujący niegdyś tereny Beskidu Niskiegoi Sądeckiego, od Szczawnicy po Komańczę – sami mają kłopoty z tożsamością, są bardzo podzieleni. Opcja „proukraińska”, związana z Cerkwią greckokatolicką, czuje się częścią narodu ukraińskiego, prawosławni separatyści (opcja prorosyjska) uważają Łemków za odrębny naród. Nie ma zgody nawet co do pisowni nazwy. „Budziciele ukraińscy – pisze Antoni Kroh – twierdzili, że Łemkowie to Ukraińcy o słabo uświadomionym poczuciu narodowym, rusińscy – że jest to gałąź narodu rusińskiego, odrębnego od ukraińskiego, o właściwej sobie kulturze. Ukraińcy przyjęli pisownię Ëĺěęč, Rusini Ëĺěęű. Do dziś nazwa własna tego samego narodu pisana jest na dwa sposoby, zależnie od poglądów autora. Przez całe XX stulecie dwoistość i niejednoznaczność poczucia narodowego Łemków była – w rodzinach, po wsiach, w cerkwiach – źródłem sporów, dramatów, politycznych zawirowań. (....) Słowa Łemkowyna na określenie swego kraju użyje

Łemko orientacji rusińskiej, Łemkiwszczyna – ukraińskiej”. Podziały przetrwały. Dość powiedzieć, że u progu III RP, w 1989 roku zarejestrowano dwie organizacje: Stowarzyszenie Łemków uważające Łemków za odrębny naród i Zjednoczenie

Łemków uznających się za Ukraińców. „Narodowość to najbardziej sztuczna kategoria tożsamości, jaką sobie ludzie potrafili wytworzyć!” – rzuca gromy Nowosielski. Na starość jeszcze wyostrzył sądy, demaskując nawet poczciwy patriotyzm: „to największa zaraza, jaką mogli wymyśleć, bo z patriotyzmu się potem rodzą nacjonalizmy. Jak słyszę słowo patriotyzm, to chwytam za rewolwer”. A jednak sędziwy malarz pod koniec życia modlił się (i liczył) po ukraińsku. Na Wielkanoc witał gości rytualnym Christos woskriesie, na Boże Narodzenie śpiewał Boh predwicznyj i inne ukraińskie kolędy. Zachował\ świetną pamięć ojczystego języka i lubił powtarzać: Ja toże Ukrainiec. Dlatego należy – bez uprzedzeń – pytać o pochodzenie. To w gruncie rzeczy pytanie o to, „skąd przychodzimy i kim jesteśmy?”, jakże istotne dla artysty.

Naszą wyobraźnię buduje dzieciństwo, pamięć pierwszych kolorów, zapachów, dźwięków, zapisany w sercu kod pierwszych wzruszeń. „Włażenie w korzenie” nie musi oznaczać procentowego obliczania genealogii, lecz odtworzenie świata obrazów od urodzenia otaczających i budujących człowieka. żniwa na Ukrainie Wielkie, bezkresne pole, wśród zboża krzątają się żniwiarze: mężczyźni, kobiety, dzieci. Właśnie przystanęli na chwilę odpoczynku, pozują do zdjęcia. Ktoś przysiadł na snopku zboża, wąsaty mężczyzna podaje kobiecie wielką konew z wodą. W domowym archiwum Nowosielskich nie zachowało się wiele pamiątek „ze Wschodu”. Jedną z piękniejszych jest ta fotografia żniw z początku XX wieku.

To część rodziny Nowosielskich: ciotka artysty Maria z Nowosielskich, jej mąż Mikołaj Gładki, ich dzieci: Stefa i Hala Czernysz, Tosia i Włodko. Trudno rozpoznać, czy to Czerniowce na Bukowinie, gdzie osiadła rodzina Marii, czy może łemkowska Odrechowa, skąd wywodzi się ta gałąź rodu Nowosielskich. Pół wieku później z tego sielskiego obrazu nie zostanie nic. Żniwiarze, wygnani z rodzinnej ziemi, rozjadą się po świecie: od kanadyjskiego Winnipeg po tarnopolski Husiatyn i radziecki Kijów. Ich powikłane, nierzadko dramatyczne losy będą wracać echem także w życiu Jerzego Nowosielskiego. Ojciec Stefan do końca życia będzie podtrzymywać z tą częścią rodziny serdeczną, listowną więź, próbując zaradzić ich tragicznej rozłące. Nieskuteczność tej pomocy pozostanie jego wyrzutem sumienia aż do śmierci. Wieś Odrechowa (dziś Odrzechowa) pod Sanokiem nie pielęgnuje łemkowskich pamiątek. Na zarośniętym, opuszczonym cmentarzu szczątki grobów, połamane, przewrócone krzyże. Jedyny ślad to tablica na dawnej cerkwi (dziś kościele parafialnym) ku czci ks. Iwana Zjatyka, zakatowanego w drodze na Sybir w Wielki Piątek 1952 roku. 27 czerwca 2001 roku papież Jan Paweł II zaliczył go w poczet błogosławionych. „To była daleka rodzina” – mówi Jerzy Nowosielski.

Żniwa. Rodzina Stefana Nowosielskiego, po lewej: siostra Maria z mężem Mikołajem Gładkim.

Czerniowce lub Odrechowa, ok. 1910 (?)

W Urzędzie Stanu Cywilnego gminy Zarszyn zaskoczenie: zachowały się metrykalne księgi sprzed I wojny, które dawno powinny trafić do Archiwum w Przemyślu. W najstarszej „Księdze urodzeń” za rok 1884, strona 1, numer 14, widnieje wpis: Stefan Nowosielski, urodzony 12 kwietnia, ochrzczony 14 kwietnia, numer domu 77, religia katolicka, syn Mikołaja Nowosielskiego, rolnika (syna Michała i Katarzyny Spinak) i Anny Nowosielskiej z domu Madarasz (córki Andrzeja rolnika i Marii Cupryk). Patrini: Michael Żynczak, Anna Skrobała agricole ex Odrechowa, baptisavit a confirmavit: Antoni Ławrowski,

parochil in Odrechowa. Nazwisko Nowosielski ma rodowód szlachecki. W Poczcie szlachty galicyjskieji bukowińskiej (Lwów 1857) widnieje wielu Nowosielskich pieczętujących się herbem Sas, Ślepowron czy Wukry. Ale nazwisko popularne jest też wśród Rusinów, na Łemkowszczyźnie przetrwała wieś Nowosielce, ślady rodu można odnaleźć w innych wsiach, w tym właśnie w Odrechowej. Trzeba powiedzieć, że Odrechowa to nie była zwykła łemkowska wieś.

Drzewo genealogiczne Stefana Nowosielskiego spisane przez proboszcza parafii greckokatolickiej w Odrechowej, 1941

Lokowana na prawie wołoskim, jako część dóbr królewskich podlegała jurysdykcji króla. Akty i przywileje wsi Odrechowa XV–XVII w., wydane drukiem w 1970 roku, to unikatowe dokumenty, niezwykle cenne dla historii języka ukraińskiego. Świadectwo ogromnej kultury prawnej: akty, listy, wyroki sądowe – jedyny kompletny zespół wiejskich akt samorządowych okresu feudalizmu po ukraińsku. Ta niecodzienna wieś doczekała się też monografii Odrechowa w mynułomu (Lwów 1999), opracowanej na podstawie wywiadów z najstarszymi mieszkańcami przez ostatniego wójta wsi Mikołaja Cupryka i Iwana Majcyka, dyrygenta i kompozytora. Podczas spisu ludności w 1900 roku w Odrechowej naliczono 2341 dusz, w tym 404 szkolnych dzieci. Wieś była w kulturowej awangardzie. To tutaj, już w 1823 roku, powstała pierwsza łemkowska szkoła, a w 1892 pierwsza na całej Łemkowszczyźnie czytelnia ukraińskiej Proswity. Z czasem działały 4 czytelnie, każda część wsi miała własną: z biblioteką, świetlicą i salką koncertową. Wieś rozwijała się ekonomicznie: kwitła spółdzielczość, prężnie działała kasa oszczędności, Raiffeisena, a także spichlerz komunalny – pomoc dla najbiedniejszych. Była poczta, tartak parowy, mleczarnia. I w całej wsi 5 karczm. Z początkiem XX wieku otwarto szkołę tkacką, księgarnię, zbudowano Dom Ludowy, gdzie działała kancelaria gromadzka, kółko teatralne, organizowano rozmaite kursy. W książce Cupryka i Majcyka są też dwie fotografie: „Uczestnicy kursu trykotarskiego bw Odrechowej, u p. M. Nowosielskiej, marzec 33” i „Amatorski chór w Odrechowej z dyrygentem M. Nowosielskim, marzec 38”. Bo Odrechowa słynęła z muzykalności mieszkańców. We wsi działały liczne zespoły muzyczne i chóry, z czasem wykształcił się rozpoznawalny, wielogłosowy „odrechowski” styl, wyróżniający lokalnych śpiewaków. Nieprzypadkowo do monografii wsi dołączono nutowy zapis miejscowych melodii i pieśni. O tym zjawisku mógł powiedzieć tylko ten, kto choć raz słyszał odrechowskie śpiewy. Sanocki kompozytor F. Dolista, który w 1928 roku był we wsi na weselu, wyznał: „Odkąd żyję na świecie, czegoś podobnego nie słyszałem! Tu śpiewają i dzieci, i starzy, jakby wszyscy urodzili się śpiewakami!”. A hrabia Józef Morawski, właściciel dóbr wokół Odrechowej i poseł na sejm II RP, mawiał, że „tak śpiewającej wsi nie znajdziesz na świecie”. Na przełomie XIX i XX wieku wielu odrechowian jeździło do Ameryki, „przywozili dolary, budowali duże chaty z oknami i kominami, kurne chaty zanikały, dzieci i chłopi chodzili lepiej ubrani. We wsi kipiało życie, ludzie byli coraz bardziej zamożni, rozumni, do wsi przychodziły gazety, przy czytelni była biblioteka, gdzie pożyczano książki”. W tym czasie powstał też nowoczesny sklep, który dobrze się rozwijał i przynosił spory dochód. Sklepikarz Dymitr Ducjak „kupił ogniotrwałą kasę i gramofon z ukraińskimi płytami, który ludzie przychodzili słuchać, jak jakie cuda”. Pierwsze płyty z folklorem łemkowskim dla Columbia Phonogram Company nagrali właśnie „Bratia Holutiaki-Kuziany” z Odrechowej, którzy emigrowali do Kanady w 1900 roku. „Oddzieleni górami Łemkowie – pisze Iwan Majcyk – wytworzyli swoisty sposób życia, którego głównymi właściwościami są: pracowitość, umiłowanie gór, dążenie do wolności i ogromna fascynacja pieśnią i tańcem. (....) Pieśń była dla Łemka integralną częścią jego życia. Folklor Łemków ma najściślejszy związek z wszystkim tym, czym żył ten niezwykle muzykalny lud na rodzinnej ziemi swoich przodków. »Bo tutejsze góry same śpiewają« – mawiają wieśniacy. Przez wieki odrzechowianie szlifowali swoje pieśni-diamenty, przez wieki walczyli o zachowanie rodzinnej mowy. Ich pieśni są ściśle związane z górskim życiem, przyrodą, stanowią rodzaj dopełnienia, wykończenia tych przepięknych i harmonijnych górskich krajobrazów”.

ukraiński Kraków

Dziadkowie Jerzego od strony ojca: Mikołaj i Anna Nowosielscy z Odrechowej, mieli sześcioro dzieci, 3 córki i 3 synów: od najstarszego Michała (ur. 1865) do najmłodszego Stefana (ur. 1884). Katarzyna po latach osiądzie we Lwowie, Maria z mężem Mikołajem Gładkim w Czerniowcach, Andrzej z trzecią siostrą zostanie do wojny w Odrechowej. Najstarszy, Michał, po pobycie w wojsku ląduje w Krzeszowicach. Po śmierci rodziców dziesięcioletni Stefan Nowosielski trafia właśnie pod jego opiekę – dzieli ich różnica niemal całego pokolenia. Zachowała się legitymacja kolejowa małego Stefana na trasę Krzeszowice-Kraków, dokąd dojeżdża do szkoły. Dla mniejszości ukraińskiej w Krakowie początku XX wieku atmosfera jest przyjazna. Teodor Semakowski, który trafił do Krakowa z Huculszczyzny, wspomina: „W Krakowie nie odczuwało się polskiego szowinizmu do tego stopnia jak na etnograficznych ziemiach ukraińskich i nie było takiej nienawiści do Ukraińców. Na odwrót, można powiedzieć, że stosunki między Polakami a Ukraińcami w życiu codziennym układały się nie najgorzej, atmosfera nie była zatruta oparami trucizny i zajadłości (....) Żyło się tu spokojniej i bezpieczniej”.

Legitymacja kolejowa Stefana Nowosielskiego uprawniająca do przejazdów na trasie Krzeszowice – Kraków, ważna na rok 1900

Stefan Nowosielski nie należy może do najzdolniejszych, ale bardzo chce się uczyć. W latach 1897–1901 uczęszcza do Gimnazjum św. Anny, gdzie powtarza klasę III. Od IV klasy do matury uczy się w nowym c.k. Gimnazjum IV im. Henryka Sienkiewicza (najpierw w tzw. kamienicy Goetza przy ul. Podwale 1, potem przy ul. Krupniczej 1). Sprawozdanie dyrekcji za rok szkolny 1901/1902 opisuje uroczyste otwarcie szkoły 3 września 1901 roku, podczas którego „dyrektor nowego gimnazjum, radca Antoni Pazdrowski (....) przemówienie zakończył okrzykiem na cześć Najjaśniejszego Pana, Cesarza Franciszka Józefa, z którego woli powstało to nowe gimnazjum. Okrzyk ten powtórzyli wszyscy zgromadzeni z całym zapałem trzykrotnie”. Stefan uczy się pilnie, klasyfikowany zwykle ze „stopniem pierwszym”. W ostatnim roku nauki (1905/1906) jest jedynym Rusinem w klasie. W całym gimnazjum na 458 chłopców jest 33 uczniów religii mojżeszowej, 4 ewangelicko- augsburskiej i 8 greckokatolickiej. Szkoła zapewnia naukę języka ruskiego, jako „względnie obowiązkowego”, w wymiarze 2 godzin tygodniowo – i Stefan z tej możliwości skwapliwie korzysta. Gorzej z lekcjami religii. Uczniowie wyznania mojżeszowego mają osobne lekcje z rabinem, grekokatolicy uczestniczą wraz z całą szkołą w rzymskokatolickich nabożeństwach i rekolekcjach. Sprawozdanie dyrekcji za rok szkolny 1903/1904 notuje na przykład, że „26 września 1903 roku młodzież wraz z gronem nauczycielskim uczestniczyła w żałobnem nabożeństwie w kościele św. Anny za duszę śp. Henryka Siemiradzkiego, a po nabożeństwie wzięła udział w uroczystym pochodzie przy przeniesieniu zwłok jego do grobu mężów zasłużonych na Skałce”. O praktyki religijne we wschodnim obrządku trzeba zadbać we własnym zakresie. Duchowy wymiar życia społeczności ukraińskiej organizuje krakowska parafia greckokatolicka z cerkwią parafialną pw. św. Norberta przy ul. Wiślnej 11. Kiedy władze austriackie w 1808 roku przekazują unitom budynek po skasowanym kilka lat wcześniej klasztorze ss. Norbertanek, cerkiew rychło staje się ważnym ośrodkiem integrującym wspólnotę. Liczba parafian oscyluje od tysiąca do dwóch tysięcy. W spisie ludności z 1931 roku wyznanie greckokatolickie deklaruje 1554 mieszkańców Krakowa. Do tej liczby w roku szkolnym można dodać licznych studentów z Łemkowszczyzny i Wołynia, dla których Uniwersytet Jagielloński jest bardziej gościnny niż lwowski Uniwersytet Jana Kazimierza. Od początku

zresztą kontakty między parafią a uniwersytetem są – po sąsiedzku – bardzo przyjazne. Proboszczowie cerkwi bywają profesorami, dziekanami; twórca parafii ks. Florian Kudrewicz jest dziekanem Wydziału Teologicznego Akademii Krakowskiej, a piąty z kolei proboszcz: prof. Lew Ławrysiewicz – profesorem teologii pastoralnej, a nawet rektorem całego uniwersytetu. To na parafialnej działce odstąpionej za symboliczną zapłatą staje budynek Collegium Novum.Gdy mały Stefan Nowosielski zaczyna chodzić do cerkwi św. Norberta, proboszczem jest słynny ks. Iwan Borsuk, świetny organizator, kapłan światły i wykształcony. Za jego czasów świątynia poddana zostaje gruntownej przebudowie i restauracji, odzyskując w pełni charakter cerkwi obrządku wschodniego.

Cerkiew pw. św. Norberta w Krakowie. Ikonostas według projektu Tadeusza Stryjeńskiego i Jana Matejki, 1892–1895

W opracowanie artystycznego projektu angażuje się elita krakowskiej kultury: dyrektor Muzeum Narodowego prof. Władysław Łuszczkiewicz, prof. historii sztuki UJ Marian Sokołowski. Znany architekt Tadeusz Stryjeński projektuje murowany ikonostas, do którego 34 obrazy według projektu Jana Matejki maluje w 1888 roku jego uczeń Władysław Rossowski. Wykonanie przez Matejkę projektu dla cerkwi jest przyjęte z ogromną wdzięcznością wśród parafian. Malarza, zaproszonego wraz z córkami do Lwowa, czeka królewskie przyjęcie w pałacu metropolity. Na powitanie chór śpiewa wzruszonemu artyście Mnohaja lita, za co ten dziękuje w serdecznym liście: Najprzewielebniejszy arcypasterzu, księże Metropolito! Przebyte dni między wami snem się wydają, snem wszakże krzepiącym, rozjaśniającym jawę dotąd niewesołą! (c) Oby zbliżenie się i otwarcie serc naszych znalazło oddźwięk mas nieszczęściami i waśniami poróżnionych, a zabliźniało rany wspólnego dobra ogólnego. (....) Pod dachem twoim, Rusina, ja Polak modliłem się i płakałem, jak dawno nie potrafiłem, nie za sobą ani dziećmi moimi, ale za was i za nas!. Ksiądz Borsuk potrafi zintegrować i umocnić ukraińską wspólnotę. Wspomina Teodor Semakowski: „Za czasów austriackich wielu ukraińskich chłopskich synów odbywało służbę wojskową w Krakowie, w Wadowicachalbo też w innych pobliskich garnizonach wojskowych. Po odejściu z wojska z wysłużonym stopniem kaprala, zugführera itp. mieli oni, zgodnie z prawem austriackim, pierwszeństwo do służby państwowej na niższych stanowiskach, jako tzw. podurzędnicy. Otóż ojciec Borsuk, który miał wielu znajomych wśród polskich kół urzędniczych i cieszył się szacunkiem polskiego duchowieństwa, stukał od drzwi do drzwi wszelkich urzędów, i tak jeden po drugim umieszczał naszych Hucułów, Bojków i Podolan na różnych stanowiskach, powiększając w ten sposób liczbę swych parafian. Gdziebyście nie poszli w Krakowie w tych czasach – do magistratu, urzędu pocztowego i skarbowego i wszędzie, gdzie można było wejść – chwytając za urzędniczą klamkę – musieliście natknąć się na naszego Iwana, Stefana czy też innego Mychajła”. Jeśli nawet ten opis nie dotyczy Stefana Nowosielskiego, to jak najbardziej przypomina los jego brata Michała. Najstarszy z odrechowskiej linii Nowosielskich po służbie w wojsku austriackim trafia jako posterunkowy żandarmerii do Chrzanowa. W tym czasie się żeni i dochowuje dziesięciorga dzieci, co nie przeszkadza mu zaopiekować się jeszcze i najmłodszym bratem. Z czasem robi kurs weterynarza i pracuje jako „rewizor bydła” w Krzeszowicach.

Michał Nowosielski, ukochany stryj malarza, lata 30.

Stryj Michał pozostanie w rodzinie Nowosielskich bardzo ważną postacią. Po latach, kiedy po 1918 roku zamieszka w Krakowie, będzie miał ogromny wpływ na swojego bratanka. Do dzisiaj Jerzy Nowosielski mówi o nim: „to był mój prawdziwy przyjaciel”. Dzięki pomocy i opiece brata 6 czerwca 1906 roku Stefan Nowosielski składa z sukcesem egzamin maturalny. Większość ocen: dobry i dostateczny, co pozwala Komisji Egzaminacyjnej stwierdzić: „Egzaminowany uczynił tedy zadość wymaganiom prawnie przepisanym i otrzymuje niniejszem świadectwo dojrzałości, które go uprawnia do zapisania się w poczet słuchaczów zwyczajnych uniwersytetu”. Na rozpoczęcie studiów prawa decyduje się dopiero po roku. W Album Studiosorum Universitatis Cracoviensis, półrocze zimowe 1907–1908, pozycja 171, numer wpisu 1044, figuruje: Nowosilski Stefan, uczeń zwyczajny, wydział prawniczy. Wiek: 23, religia: greckokatolicka, obywatelstwo: austriackie, adres: Długa 13. Obok adnotacja urzędowa: „Poświadczam niniejszem, że J.P. Stefan Nowosielski złożył prośbę o uwolnienie od opłaty czesnego na półrocze zimowe r. szk. 1907/1908 (c) i może być przeto wpisany prowizorycznie w poczetuczniów Wydziału. Kraków, 5 X 1907”.

W pierwszym półroczu Stefan Nowosielski studiuje m.in. „Encyklopedię prawa i umiejętności politycznych” u prof. Pierzcha, „Historię i instytucje rzymskiego prawa prywatnego” u prof. Wróblewskiego, „Historię prawa niemieckiego” u prof. Estreichera. W drugim semestrze dochodzi m.in. prawo kościelne i „seminarium z prawa polskiego” z prof. Ulanowskim. Po roku studiów okazuje się jednak, że przyszedł czas na zmianę planów ic stanu cywilnego. Wobec perspektywy założenia rodziny nie sposób kontynuować długotrwałe studia prawnicze – to w pewnym sensie zawód dla bogatych albo samotnych. A nie jest to przypadekStefana Nowosielskiego.

Część IV

Artysta w PRL-u

„On mówił o sobie – wspomina Janina Kraupe – że jest ambasadorem kultury bizantyńskiej na tym terenie, skarżył się, że ma trudną pozycję, bo my tak nie znosimy Rosjan”. (…) Po latach Nowosielski podsumuje swoje funkcjonowanie w PRL-u pragmatycznie i bez złdzeń „Wszyscy flirtowali z włdzą Ja też flirtowałm. Na przykłd przyjmowałm róże nagrody –to przecieżbył flirt z włdzą Robiłm to nie dla kariery, tylko z pewnego towarzyskiego poczucia wstydu.

Przecieżmółym odmóić ale to by wygląał szalenie pretensjonalnie, poza tym wielu porząnym ludziom zrobiłym dużąprzykrość Ale to był jakiegoś typu flirt z włdzą Tylko teraz są tacy, co mieli czyste ręe… Nikt nie miałczystych rąk w tym okresie”.

——

Pracownia Nowosielskiego miał opinię że pożera i wykańcza studentów, że wychodzą z niej sami jego epigoni. Królowało przekonanie, że Nowosielski to malarz wybitny, ale jako pedagog piekielnie niebezpieczny. Koledzy profesorowie i studenci z innych pracowni mówili z przekąsem o „małych nowosielach”, lub „nowosieląkach”, o „rodukcji nowosielszczyków”. „trzeba był mieć dużo odporności, żeby nie popaść w »nowosielszczyznę« –potwierdza Staszek Koba (dyplom 1984). –To jest wizja o takiej sile! Żeby się jej oprzeć trzeba się było zapierać rękami i nogami”.

——

„ona była wielka i bardzo dzielna –mówi o Zofii Nowosielskiej ks. Henryk Paprocki. –Nigdy nie walczył o swoje żcie, zawsze

w jego cieniu. Taką podjęł decyzję i nigdy się nie skarżył –była obok: gotowała, prała, prowadziła cał dom, organizowała wyjazdy.

(…) Widziała każdy niedociągnięy obraz, i tak długo mu to wypominała, aż w końu poprawiał. Ona pierwsza zobaczyła jego wielkość, wiedziała, że ma genialnego męża. Była dla niego naprawdę wspaniałą żoną”.

„to była decyzja z młodośi –tłumaczy Maria Paprocka. –Zosia sama o tym móiła, choć przyznawała czasem, ż może zrobili błąd. Była bardzo kruchego zdrowia, już jako młoda mężatka trafiła znowu do szpitala, był alarm, ż to nawrót choroby. Nie wyobrażł sobie, jak mogłaby z tą jedną ręką wychować dziecko –podnieść je, wykąpać – a przecież on całmi dniami był nie do użtku. (…) Bardzo długo zresztą to nie był dla nich problem –przez lata prowadzili bogate, intensywne życie. Dopiero na starość widać było, ż to jakiś dramat. Ciąle wracał ten wątek: –Przecież my nie mamy dzieci…”

——

Problem z odbiorem sztuki Nowosielskiego najlepiej ilustrują perypetie polichromii do kościoła św. Bartłomieja w Jerzmanowicach, zaczętej w latach 1960–1961, przemalowywanej i nigdy do końca nie zaakceptowanej przez parafian. Zachowana korespondencja między malarzem, proboszczem i konserwatorem ilustruje cały splot nieporozumień, dramat artysty chcącego dochować wierności własnej wizji – i kłopot kapłana, który tej wizji po prostu nie rozumie. Lektura listów, śledzenie uciążliwych i w gruncie rzeczy upokarzających pertraktacji – jakie w przyszłości jeszcze nieraz będą udziałem Nowosielskiego – odsłania prawdziwą udrękę artysty i całą jałowość rozmowy „ze ślepym o kolorach”.

Powrót do domu

Gdy Nowosielscy wyprowadzają się do Łodzi, rodzice artysty zostają w Krakowie zupełnie sami. Jerzego wciąga powoli wielki świat, dużo jeździ, wystawia, coraz rzadziej zagląda na Podmiejską, do rodziców. Ojciec wybierze się kilka razy do syna z wizytą, jednak dla starych ludzi to zbyt daleka wyprawa. Jedyną bliską rodziną Stefana Nowosielskiego, poza synem, są siostrzenice w Kanadzie i na Ukrainie. Listy do nich są pełne serdeczności, tęsknoty i dotkliwego poczucia samotności. W trudnych czasach Stefan pełni rolę pośrednika między krewnymi za oceanem i tymi, którzy zostali na Wschodzie. W ostatnich latach życie nam nawet sprzyja – pisze Stefan do Hali Czernysz we wrześniu 1959 roku – bo Jurko buduje chatę, a my jemu pomagamy, a właściwie to cały ciężar spoczywa na naszych barkach, bo Jurko mieszka w Łodzi, a tylko czasem dojeżdża do Krakowa. Przeniesie się tutaj wtedy, jak chata będzie gotowa. Dom będzie bardzo piękny – wielka pracownia malarska, 2 pokoje i kuchnia, przedpokój i łazienka. (....) My musimy jeszcze żyć, żeby mu to dzieło doprowadzić do końca.

„stare wujki”

Budowa domu na działce przy ul. Narzymskiego idzie bardzo powoli, w liście do syna matka skarży się na kłopoty budowlane, brak pieniędzy i odmowę bankowej pożyczki. Starsi państwo Nowosielscy decydują się w końcu sprzedać „parcelę wraz z piwnicą i materiałami” i wejść w spółkę z chrześniakiem Stefana, Ireneuszem Chmurą i jego przyszłą żoną Elżbietą. Nie mam sposobu Ci pomóc w tej budowie, bo moje Dziecko – tłumaczy się zmartwiona Anna Nowosielska – i tym samym musiał Ojciec sprzedać połowę Twojej posiadłości za 60 tys. złotych. Bardzo to mało, ale na takie spółki nikt się nie godzi, i całe szczęście, że oni na gwałt potrzebują mieszkania, no i nasi znajomi, i Renek chrześniak Ojca – to wszystko razem – a jeszcze jedno, że Ela jest artystką i Wy artyści, więc jeden kierunek myślenia i dążeń będzie Was wiązał, a tym samym może stworzy się jakaś miła atmosfera i nie

Z rodzicami, Kraków, 1958

będzie Wam przykro razem wspólny dom mieć. Ostatecznie będą Was schody czyli klatka schodowa łączyła. (....) może za dwa lub trzy lata wykończymy jako tako ten dom, żebyś mógł z Zosią zamieszkać w swoim domu, a my żebyśmy się doczekali choć rok z Wami spędzić nasze życie, a jeszcze więcej, abyśmy nie musieli bać się ciągle o Was – że musicie bardzo często chodzić na 8 piętro piechotą, żeby podczas burzy ten dach nie spadł Wam na głowę i wreszcie – żebyście pomieszkali jak ludzie, a nie w pracowni, gdzie dusi Was zapach farb!! Chciałabym, Jerzyku, żebyś opisał o sobie coś, bo już tak dawno nie pisałeś do nas – i nie wiem, co teraz porabiasz – co z wystawami? I co ze szkołą? Najlepiej przyjedź na parę dni. Robota idzie szybko, chcę koniecznie surowy stan wystawić! Uściskaj Zosię i ucałuj siebie serd. Całujemy. Matka.

Zanim uda się sfinalizować budowę, dom na Narzymskiego przetrwa kilka lat w stanie surowym. „W rodzinie mówiło się – twierdzi Tadeusz Markowski – że ten dom wykończył rodziców Jurka. To był bardzo wielki wysiłek, i zdrowie, i finanse.... Ten dom przyczynił się do ich szybszej śmierci”. Na przełomie lat 50. i 60. budowa ciągle jest jeszcze rozgrzebana, starzy rodzice artysty czują się coraz bardziej samotni. W liście do siostrzenicy w Kanadzie w lutym 1960 roku ojciec malarza żali się na brak wiadomości: Pan Bóg pobłogosławił Ci dobrymi córkami i udanymi wnukami, i ty tam nie sama (....) tobie pewnie nie w głowie stare wujki gdzieś tam, w starym Kraju – co nie dziwne – ale wszystkie moje myśli są przy Tobie, przy Hali i przy Tosi (....) przy was trzech, bo tylko wy trzy z mojej rodziny dla mnie istniejecie (....) Jak przyjemnie czytać w Twoim liście, że w Kanadzie tak wielu Ukraińców, no i w samym Winnipeg aż 15 cerkwi. W takich warunkach można czuć się nie jak na obczyźnie. Tam wam się żyje lepiej i piękniej niż nam tu teraz na rodzinnej ziemi.

W kwietniu 1960 roku na rodzinę Nowosielskich spada niespodziewany cios – umiera matka artysty, ukochana „panna Hanna” Stefana. Listy do rodziny dokumentują całą jego rozpacz i bezradność: Daragieńka Hala – Hanka umarła. Zostałem sam i nie mogę sobie dać rady, nie wiem co z sobą począć. Jak wielki jest mój ból – sama zrozumiesz najlepiej, a ja nie mam siły tego opisywać, dlatego daruj, że na tym kończę ten list. Twój Wujek. Kilka tygodni później relacjonuje dokładne okoliczności śmierci żony: w niedzielę 3 kwietnia nastąpił wylew krwi do mózgu, paraliż prawej połowy ciała i po 6 dniach nieprzytomności, dnia 8 kwietnia o godzinie 6 rano, moja najdroższa żona, po 52 latach

Anna Nowosielska, koniec lat 50.

wspólnego ze mną życia, wyzionęła ducha. Ja i Jurko cały czas, dzień i noc, czuwaliśmy przy niej na zmianę, i w noc przed śmiercią na własne oczy widziałem jej przedśmiertne męki. Teraz już do końca życia będę miał przed oczyma jej wybladłą twarz i umęczoną postać.

Serdeczna korespondencja z rodziną potrwa do śmierci Stefana w 1966 roku. Wszyscy razem marzą o tym, żeby się spotkać. Stefan próbuje zaprosić do Polski Tosię z Ukrainy, niestety mimo kolejnych zaproszeń nie udaje się załatwić wizy. Stefa i Hala z kanadyjskiego Winnipeg chcą go ściągnąć po śmierci żony na stałe do Kanady, na co odpowiada: Droga Halu, (....) Czas biegnie szybko, minęło już 7 miesięcy, jak Ją pochowałem, a żal mi za nią taki sam. Myślę jednak, że długo to nie będzie trwało, wszak jestem stary i niedługo mnie na tym świecie przebywać. (....) Wszystkie wasze listy: Twoje, Stefy i Tosi – mam ułożone chronologicznie, często czytam je po porządku, jak najciekawszą literaturę – tak bardzo są mi drogie. Pisałaś mi jeszcze w liście, że chętnie ściągnęłabyś mnie do siebie. Serdecznie dziękuję za Waszą przychylność do mnie. Chociaż ja już za stary na takie podróże, jakże chętnie pojechałbym do Was, zobaczyć Was i nacieszyć się Wami. To jednak jest raczej niemożliwe, ze względu na wielkie koszty takiej podróży. Na stałe Krakowa nie opuszczę, bo tu jest mogiła mojej żony i moich dzieci, i tu z nimi po śmierci chcę spocząć.

Stefan Nowosielski na pogrzebie żony, Kraków, kwiecień 1960

Mieszkający samotnie Stefan jest zupełnie bezradny, wciąż rozpacza po śmierci żony i zupełnie nie umie zadbać o siebie. W lutym 1962 roku Jerzy pisze do ojca z Łodzi: Kochany Tatusiu! Bardzo się zmartwiłem Twoją chorobą. Postanowiłem, że za parę dni, jak się tylko odrobinę wzmocnisz, skoczę po Ciebie do Krakowa i weźmiemy Cię na jakiś czas do Łodzi, bo tutaj, mimo że powietrze zanieczyszczone przez dymy, ale klimat zdrowszy, i na serce i zadyszkę lepszy. (....) Dlaczego nie dałeś znać o swej chorobie? Widzę, że nie mogę mieć zaufania pod tym względem do Ciebie – nie rób tak więcej.

Nie spełni się marzenie Anny Nowosielskiej o wspólnym życiu pod jednym dachem z rodziną syna. Z Zofią i Jerzym zamieszka jednak Stefan, jesienią 1962 roku wprowadzą się wspólnie do domu na Narzymskiego, gdzie ojciec przeżyje jeszcze cztery lata, do 27 listopada 1966 roku. Będzie chorował na raka płuc, i mimo to dużo palił – jeden ze studentów Nowosielskiego, Grek Telemach Pilitsidis wspomina swoją pomoc przy odnawianiu mieszkania: „Po śmierci ojca Nowosielskiego malowałem jego pokój i pracownię mistrza. Ściany były przesiąknięte zapachem tytoniu. Trzeba było zdrapywać tynk!”. Rok po śmierci ojca Nowosielski dostaje list z kondolencjami od kuzynki z Kanady: Drogi Jurku! – pisze Hala Czernysz z Winnipeg. – Już prawie pół roku minęło od momentu, kiedy otrzymałam Twój list z tą smutną wiadomością o śmierci naszego przez wszystkich tak kochanego Wujka, a Twojego Ojca. (....) Oboje Twoich Rodziców, a w szczególności Wujka, bardzo ceniłam i lubiłam. Z Twojego listu wnioskuję, że Ty nie bardzo orientujesz się w naszej rodzinie, tak że: Twój Ojciec i moja Mamusia to byli rodzeni brat i siostra, ich było trzech braci i trzy siostry. Tak że my dla siebie, drogi Jurku, jesteśmy bardzo bliska rodzina (....) Ja ze śp. Wujkiem byłam – choć nie w częstym, bo raz czy dwa razy do roku – ale w stałym kontakcie. Wszystkie jego listy podtrzymywały mnie na duchu, miał dużo zrozumienia dla mojej trudnej sytuacji i zawsze umiał mnie pocieszyć. Miał wspaniałą pamięć, pamiętał takie drobiazgi z mojego życia, których nawet ja już sobie nie mogę przypomnieć. Jednak po śmierci Twojej śp. Matki On już nie chciał żyć, w każdym niemalże liście pisał, że prosi Boga, żeby go jak najszybciej zabrał z tego świata. Często chwalił Ciebie i Twoją żonę, że rzadko takie dobre dzieci trafiają się w dzisiejszych czasach. Takie to nasze życie i jakby nam żal nie było, to prędzej czy później wszystkim nam tędy droga. (....) Jeszcze tylko maleńka prośba do Ciebie: załączam dwa dolary i bardzo proszę, żebyś na 1 listopada postawił wieniec kwiatów ode mnie na grobie Twoich śp. Rodziców, a moich niezapomnianych Wujków.

Serdecznie Ciebie i Twoją Żonę pozdrawiam. Siostra Hala.

„mała trzódka”

W ostatnich, samotnych latach Stefan Nowosielski znajduje oparcie w odrodzonej krakowskiej wspólnocie ukraińskiej. Po przyjściu do władzy Gomułki Cerkiew greckokatolicka wychodzi z podziemia, krakowscy unici próbują przywrócić duszpasterstwo w rodzimym obrządku, podejmują też – nieskuteczną niestety – walkę o zwrot cerkwi św. Norberta. Starania napotykają nie tyle sprzeciw polskich władz Kościoła katolickiego, ile bojkot i opór wiernych parafii katedralnej, którzy organizują „plebiscyt” i zbierają podpisy pod petycją, aby „Ukraińcom nie oddawać cerkwi, gdyż zagraża to polskości i katolickości współczesnego Krakowa, bowiem budynek ukraińskiej cerkwi stoi zaledwie 50 kroków od wejścia do pałacu księcia arcybiskupa”. Po roku starań unitów arcybiskup Baziak zezwala oficjalnie wspólnocie greckokatolickiej na odprawianie nabożeństw i przeznacza na ten cel kaplicę św. Doroty w poaugustiańskim kościele św. Katarzyny. Na pierwszą świąteczną liturgię, 7 stycznia 1958 roku, przychodzi 250 wiernych. Jeszcze liczniejsza wspólnota świętuje pierwszą od 10 lat unicką Wielkanoc. Początki nie są łatwe, krążą pogłoski, że UB „wszystko obserwuje i fotografuje”, na wiernych wywierane są naciski, zdarzają się przesłuchania i represje. Niejeden konflikt, z inspiracji służb bezpieczeństwa, utrudni działalność parafii. W pewnym momencie pojawi się rozłam między wiernymi narodowości polskiej i ukraińskiej, donosy demaskują „nadmierną ukraińskość” obrządku, „tworzenie politycznych antypolskich i antyradzieckich baz wśród grekokatolików w państwie polskim”, co kończy się „przechwyceniem przedstawicieli tego obrządku na nielegalnych transakcjach walutowych i pociągnięciem ich do odpowiedzialności karnej”. Kapłanem, który przeprowadzi zwycięsko krakowską wspólnotę unitów przez niełatwe lata PRL-u, wszystkie rafy prześladowań i prowokacji – będzie ks. mitrat Mikołaj Deńko, świadek aresztowania ostatniego proboszcza z Wiślnej ks. Graba, więzień komunistyczny, sam bezlitośnie inwigilowany przez bezpiekę. Dla greckokatolickiej wspólnoty do końca życia będzie ogromnym autorytetem, fundamentem i żywym filarem odrodzonej Cerkwi. Jego śmierć w sposób symboliczny zamknie okres prześladowań unitów na terenie Polski. Przełomowym momentem stanie się odnowienie greckokatolickiej diecezji przemyskiej i ingres biskupa Jana Martyniaka 13 kwietnia 1991 roku. Ks. mitrat Deńko umrze następnego dnia. Teraz jednak, od 1958 roku, to właśnie on sprawuje liturgię w malutkiej kaplicy św. Doroty, która przez 40 lat, aż do powrotu na Wiślną w 1998 roku, staje się dla krakowskich grekokatolików prawdziwym domem, świątynią i miejscem spotkań. Stefan Nowosielski od początku jest tu niemal domownikiem. „Bardzo dobrze go pamiętam – mówi pani prof. Lidia Kuryłło, seniorka krakowskich 218 Część IV. Artysta w PRL-u unitów. – Był taki zamknięty w sobie, a kiedy już pozwolono nam odprawiać tam u augustianów, on zawsze bardzo cicho, z takim stoickim spokojem podchodził do tetrapodu i kłaniał się, jak to w naszej liturgii, a potem siadał zawsze z lewej strony w pierwszej ławce, w takim trenczu. Prawie codziennie był na mszy”.

Stefanowi Nowosielskiemu wspólnota będzie także zawdzięczać ikonostas Jerzego Nowosielskiego. Biskup unicki Piotr Kryk (dziś w Monachium) wspomina: „Kiedy w Krakowie przyznali nam kaplicę św. Doroty przy klasztorze Augustianów – nic w niej nie było. I wtedy ojciec Nowosielskiego, emerytowany kolejarz, który codziennie służył do mszy księdzu mitratowi Deńko, mówi kiedyś: – Ja mam syna, który maluje, gdyby ksiądz mitrat zechciał, to on namaluje jakieś ikony”. Ikonostas do kaplicy św. Doroty zostanie uroczyście poświęcony na Wielkanoc 1972 roku. Krakowską wspólnotę greckokatolicką doceni także kardynał Karol Wojtyła, kiedy podczas wizytacji parafii, 15 listopada 1972 roku, wygłosi słynne kazanie: „Pan Jezus kiedyś do swoich Apostołów skierował bardzo znamienne słowa.

Stefan Nowosielski z wizytą u syna w Łodzi, ok. 1960

Powiedział im: »Nie lękajcie się – Trzódko Mała, albowiem spodobało się Bogu dać wam królestwo«. Te słowa mają swoją aktualność w stosunku do was, w stosunku do całego waszego Kościoła, który tak boleśnie został doświadczony. Przecież wszyscy o tym wiedzą. (....) Nie lękajcie się – Mała Trzódko. Chociaż jesteście tu, w Krakowie, małą wspólnotą katolicką, (....) jednak macie swoją świadomość, świadomość swojej wspólnoty, swego posłannictwa, wielkiej tradycji, wielkiego znaczenia dzieła, które leży u początków waszego Kościoła. (....) Trzeba, żeby to dzieło trwało, żeby to dzieło w dalszym ciągu się rozwijało”. Jerzy Nowosielski także będzie częstym gościem w kaplicy św. Doroty. Nie tylko dlatego, że zostawi tu swoje ikony. Mimo utożsamiania się z prawosławiem – nie unika ani Ukraińców, ani unitów, ma wśród nich wielu przyjaciół, często uczestniczy w greckokatolickiej liturgii. Wśród jego realizacji sakralnych niemało będzie obrazów i polichromii dla braci unitów, przed ikonami Nowosielskiego modlą się dzisiaj warszawscy bazylianie, Ukraińcy w Górowie Iławeckim, Białym Borze, w Krakowie przy Wiślnej i przy Kanoniczej. „Do unii żywię najgorętsze uczucia i wspieram jej świątynie jak mogę” – słowa artysty nie są pustą deklaracją.

„ceny ludzkie – kawa boska”

Funkcjonowanie artysty w PRL-u wymaga oficjalnego glejtu, zaświadczenia tożsamości. Nie da się dłużej odwlekać formalności. Według dokumentów,17 stycznia 1961 roku Nowosielski poddaje się jako eksternista egzaminowi dyplomowemu przed Państwową Komisją Egzaminacyjną w ASP w Krakowie, w wyniku której otrzymuje „dyplom ukończenia studiów artystycznych na wydziale malarstwa”, uzyskując tytuł zawodowy „dyplomowanego artysty malarza w zakresie malarstwa”. Brak jednak świadectw, czy faktycznie doszło do jakiegokolwiek egzaminu. Nowosielski jest już cenionym artystą. Mimo że 12 lat spędził w Łodzi, w Krakowie świetnie znają jego sztukę, kilka znaczących ekspozycji przyniosło mu szacunek i uznanie w oczach kolegów. W maju 1960 roku pokazuje w Krzysztoforach wielką wystawę – przeniesioną później do Wrocławia i Warszawy – z której entuzjastyczne recenzje piszą m.in. Jacek Woźniakowski, Piotr Skrzynecki i Aleksander Wojciechowski. W październiku 1960 roku jego Wiolonczelista zostaje wytypowany do nagrody Salomona Guggenheima w Nowym Jorku, niedługo potem w serii Współczesne Malarstwo Polskie ukazuje się mała monografia artysty pióra Mieczysława Porębskiego. W tym kontekście przyznanie dyplomu – w 38. rocznicę urodzin – jest czystą formalnością. Niebawem Nowosielski otrzyma propozycję zatrudnienia w krakowskiej ASP.

Powrót do Krakowa to dla niego także powrót do przyjaciół i artystycznych korzeni. Tutaj zaczynał: w kręgu Grupy Młodych Plastyków powstały jego pierwsze arcydzieła. Nigdy nie zerwał kontaktów towarzyskich, z wygnania w Łodzi Dyplom Jerzego Nowosielskiego, 1961„ceny ludzkie – kawa boska” Funkcjonowanie artysty w PRL-u wymaga oficjalnego glejtu, zaświadczenia tożsamości. Nie da się dłużej odwlekać formalności. Według dokumentów, 17 stycznia 1961 roku Nowosielski poddaje się jako eksternista egzaminowi dyplomowemu przed Państwową Komisją Egzaminacyjną w ASP w Krakowie, w wyniku której otrzymuje „dyplom ukończenia studiów artystycznych na wydziale malarstwa”, uzyskując tytuł zawodowy „dyplomowanego artysty malarza w zakresie malarstwa”. Brak jednak świadectw, czy faktycznie doszło do jakiegokolwiek egzaminu. Nowosielski jest już cenionym artystą. Mimo że 12 lat spędził w Łodzi, w Krakowie świetnie znają jego sztukę, kilka znaczących ekspozycji przyniosło mu szacunek i uznanie w oczach kolegów. W maju 1960 roku pokazuje w Krzysztoforach wielką wystawę – przeniesioną później do Wrocławia i Warszawy – z której entuzjastyczne recenzje piszą m.in. Jacek Woźniakowski, Piotr Skrzynecki i Aleksander Wojciechowski. W październiku 1960 roku jego Wiolonczelista zostaje wytypowany do nagrody Salomona Guggenheima w Nowym Jorku, niedługo potem w serii Współczesne Malarstwo Polskie ukazuje się mała monografia artysty pióra Mieczysława Porębskiego. W tym kontekście przyznanie dyplomu – w 38. rocznicę urodzin – jest czystą formalnością. Niebawem Nowosielski otrzyma propozycję zatrudnienia w krakowskiej ASP. Powrót do Krakowa to dla niego także powrót do przyjaciół i artystycznych korzeni. Tutaj zaczynał: w kręgu Grupy Młodych Plastyków powstały jego pierwsze arcydzieła. Nigdy nie zerwał kontaktów towarzyskich, z wygnania w Łodzi

Dyplom Jerzego Nowosielskiego, 1961

przyjeżdżał regularnie do Krakowa „ładować akumulatory”. Dla tego środowiska lata socrealizmu są czasem wytężonej pracy. Pierwsza po stalinowskiej przerwie Wystawa dziewięciu w Domu Plastyków, w listopadzie 1955 roku, ujawnia zawartość malarskich szuflad i jest świadectwem przetrwania krakowskiej awangardy w niezłej formie. Artystyczną „odwilż” zauważają obcy krytycy: Jean Cassou, francuski korespondent pisma „Prisme des Arts” w artykule Le dégel artistique en Pologne pisze: „Obejrzałem w Krakowie wystawę malarzy abstrakcjonistów doskonałej klasy, rozmawiałem z nimi tak, jak rozmawia się w obojętnie jakiej kawiarni uczęszczanej przez artystów na Zachodzie. Zauważyłem, że są bardzo zorientowani w tym, co się robi u nas, i bardzo ciekawi dowiedzenia się czegoś więcej”. Prym w środowisku wiedzie nadal Tadeusz Kantor, pół roku po wystawie, w tym samym miejscu organizuje pierwszą premierę nowego teatru Cricot 2, rzucając przy tej okazji w wywiadzie radiowym buńczuczny apel w stronę artystów: „Najwyższy czas, by nasze środowisko artystyczne nabrało rumieńców, wyzbyło się nudy, urzędolenia, gromkich haseł podnoszenia na duchu, sekcji, podsekcji, komisji, komitetów i zebrań. Środowisko artystyczne tworzy się zupełnie na innych zasadach, na ogół dość bezładnie, dla przeciętnego widza nawet chaotycznie, w dużym pomieszaniu z innymi objawami wcale nie najwyższej duchowej rangi. Sam proces tworzenia środowiska artystycznego ma ogromne możliwości wyrazu: od dowcipu, przez szok, do skandalu”. Środowisko wokół Kantora przetrwało trudne lata – może bezładnie i chaotycznie, ale skutecznie – także dzięki krakowskim kawiarniom. O wkładzie kawiarni w rozwój życia artystycznego pisano wiersze i rozprawy. Czesław Miłosz opiewał rzymską „Caffč Greco” w wierszu dla Jerzego Turowicza, a Kantor pod koniec życia pisał o „Café Europe” – „Gdzieś na rozstajnych drogach Czasu....”. Idea kawiarni literackiej, znana w całej kulturalnej Europie – w PRL-u miała dodatkowy wymiar. W czasie powszechnych trudności lokalowych kawiarnia stanowiła dom, klub, miejsce spotkań i pracy, programowych dyskusji i światopoglądowych sporów. Przy kawiarnianych stolikach rodziły się manifesty, na barowych serwetkach powstał niejeden szkic obrazu czy poematu. Krakowskich artystów, rozproszonych po Polsce w pogoni za chlebem, od czasu do czasu gromadziła w rodzinnym mieście kawiarnia: ciasna, zadymiona i gwarna przestrzeń tętniąca życiem, miejsce swobodnej wymiany myśli, giełda nowinek i pomysłów. Krakowski obyczaj kawiarniany tworzył bazę towarzyską wielu ugrupowań. Słynna „Kawiarnia plastyków” na Łobzowskiej była siedzibą „kapistów”, choć podczas wojny pracują tam także członkowie Grupy Krakowskiej – Maria Jaremianka ma dyżury w szatni. Pod koniec lat 50. lokal odżyje, stając się pierwszą siedzibą Cricotu 2 Kantora. Uznaniem cieszy się także „Noworolski”, kawiarnia na parterze wschodniej ściany Sukiennic – tam też królują koloryści, chociaż pod koniec lat 40. mają swoją salkę i „nowocześni”. Ci ostatni bywają też w zaniedbanej „Jamie Michalika”, która przechodzi właśnie okres czyśćca: secesja i młodopolszczyzna po wojnie są

Wnętrze kawiarni „Warszawianki”,Kraków, poł lat 60.

raczej w niełasce. Dla środowiska dawnej Grupy Młodych Plastyków kultową knajpą stają się jednak słynne „Warszawianki” przy Sławkowskiej 23, prowadzone przez dwie uczestniczki Powstania Warszawskiego, panie Halinę Buyko i Marię Grzybowską. Tuż po wojnie kawiarnia staje się punktem kontaktowym, gdzie rozproszeni po Powstaniu warszawiacy odnajdują się, mogą zrobić przepierkę, a nawet przenocować. Tu właśnie widuje się z przyjaciółmi Jerzy Nowosielski, odwiedzając rodzinne miasto w czasie „łódzkiej emigracji”. W jednoizbowym, zadymionym lokalu z siedmioma stolikami na kilkunastu metrach kwadratowych, za różowymi firankami z gazy opatrunkowej króluje niemal rodzinna atmosfera. Tu spotyka się elita miasta i stali bywalcy: artyści, pisarze, profesorowie uniwersytetu. W południe przychodzą młodzi literaci, wieczorem malarze z kręgu Kantora, najpóźniej, prosto po spektaklach, zaglądają aktorzy. Tu świętuje się premiery, imieniny, śluby, chrzty i rozwody. Tu zawiązuje się przyjaźnie, udziela pożyczek i wydaje poczęstunek „na krechę”. Wielka Księga Pamiątkowa w płóciennej oprawie, którą prowadzi pani Halina Buyko, uwieczni rysunki i wpisy wielu krakowskich

Wpis Stefana Kisielewskiego do Księgi Pamiątkowej kawiarni „Warszawianki”, 1949

znakomitości: „Od Krakowa do Warszawy nie ma takiej czarnej kawy” (Gałczyński), „Stary Wiarus z Warszawianki kłania się »Warszawiankom «” (Ludwik Solski), „Ceny ludzkie – kawa boska” (Magdalena Samozwaniec). Pod koniec Księgi, z datą 3 maja 1968 roku, lakoniczny wpis: „Po 20 latach pilnego uczęszczania do Warszawianek. Jerzy Nowosielski”. U „Warszawianek” pija się nie tylko „małą czarną”. „Artyści – wspomina Henryk Vogler – lub ci, którzy się za artystów uważali, pili przede wszystkim czystą wódkę. Podawano ją w dużych szklankach, wypełnionych po brzegi. Nazywano je »dalekobieżne«, gdyż po ich wychyleniu doznawało się wrażenia, jak gdyby tajemniczy wehikuł unosił szybko i daleko w niewiadome....” Przed wyjazdem do Warszawy? w pożegnalnym felietonie dla „Przekroju” Jerzy Waldorff, pod pseudonimem n„ciocia Ficia”, napisze: „Wyjechawszy, wspominać będziemy Wawel, Jaroszewską, grób błogosławionej Salawy oraz dalekobieżne u »Warszawianek«”. O legendarnych imprezach w kawiarence krążyć będzie niejedna „dalekobieżna” anegdota. „To były chrzciny dziecka Jacka Stwory – wspomina Nowosielski – zaczęło się o jakiejś 6 wieczorem u »Warszawianek«, przyszedłem, bo mnie zaprosili, i siadłem koło Zofii Jaroszewskiej na podłodze. Było mi dość zimno, a wtedy były modne takie szerokie, bufiaste spódnice. I Jaroszewska mówi: siadaj sobie bracie tam pod spódnicą, a ja ci będę podawała od czasu do czasu kielicha. No to siadłem, było mi bardzo ciepło, bardzo dobrze – Jaroszewska podnosiła od czasu do czasu spódnicę i podawała mi kielicha, a co było dalej, to nie wiem... koniec opowieści”.

nisza ekologiczna

Pomysł reaktywacji przedwojennej Grupy Krakowskiej rodzi się właśnie przy stoliku u „Warszawianek”. Krakowscy „nowocześni”, nieobecni w publicznym życiu artystycznym, wciąż trzymają się razem. Artysta potrzebuje środowiska, które go niesie, recenzuje, z którym może się skonfrontować. „Grupę w ogóle się robi w ten sposób, że się z kimś przyjaźni – mówi Janina Kraupe. – Myśmy mieli tych parę osób i tak już zostało. Nawet jeśli nie mówiło się o sztuce, to umiało się być razem”. Grupa zostaje zarejestrowana oficjalnie 9 maja 1957 roku. Statutowym celem Stowarzyszenia Artystycznego Grupa Krakowska jest „budowanie sprzyjającego klimatu dla działań artystycznych”. Niebagatelne są względy praktyczne: poczucie instytucjonalnego zabezpieczenia. Nikt nie wie, jak długo potrwa odwilż, u sąsiadów socrealizm trwa w najlepsze. Dopiero oficjalna rejestracja pozwala uzyskać lokal, galerię, starać się o fundusze. Poprzez postaci Jaremianki, Sterna, Marczyńskiego – istnieje więź z przedwojenną Grupą Krakowską. To nie tylko awangardowy, ale i lewicowy rodowód – parasol ochronny na ciężkie czasy. Związek Plastyków, skompromitowany w latach 50., pozostaje masową, branżową organizacją bez poziomu i autorytetu. „Grupę wznowiliśmy – tłumaczy Nowosielski – by nijakiemu w wyrazie i pozbawionemu prestiżu wielkiemu oficjalnemu śodowisku przeciwstawić mniejszą społeczność, z większymi wymaganiami w stosunku do swej pracy i do swej działalności wystawowej i publicznej”. Rozszerzona formuła Stowarzyszenia pozwala wciągnąć do Grupy także muzyków, krytyków, historyków sztuki. Oficjalna lista członków w pewnym momencie będzie liczyć 57 osób – większość to jednak zawsze malarze. Na scenie sztuki polskiej Grupa Krakowska pozostanie fenomenem – ze swoją długowiecznością, brakiem wspólnego programu i stylistycznej jedności. Wybitnych artystów złączy niepokorność i antyakademizm – choć wielu członków Grupy zostanie profesorami.

Tadeusz Kantor na spotkaniu w Krzysztoforach, grudzień 1968

Mimo iż do Grupy należą także twórcy spoza Krakowa, decydujące znaczenie dla klimatu ich sztuki ma genius loci miasta świętych i królów: dziedzictwo młodopolskiej cyganerii, wszechobecność historii, tradycja romantycznego profetyzmu.

Sztuka Grupy Krakowskiej powstaje w bezustannej konfrontacji tradycji z nowoczesnością, konserwatyzmu z awangardą – tworząc niezwykły, galicyjski konglomerat czerpiący z tradycji prawosławnej, żydowskiej, ukraińskiej, sarmackiej.

„Fakt, że konserwatywny Kraków jest od pokoleń kolebką awangardowych inicjatyw w polskiej sztuce, może wydawać się dziwny – napisze Jan Józef Szczepański. – W gruncie rzeczy nie ma w tym nic dziwnego, bowiem duch poszukiwań i eksperymentu nie rodzi się z jałowej gleby, bywa zwykle owocem tradycji o głębokich korzeniach. (....) Tak więc i teatr Cricot 2, i lewicującą Grupę Krakowską zaliczyć wypada do tych zbawiennych »przeciwciał«, które obroniły kulturę polską przed totalitarną zarazą. Stało się to możliwe dzięki wpisanemu w tradycję – zwłaszcza Krakowa – procesowi autoterapii, dającemu się obserwować od pokoleń”. Rychło po powrocie do oficjalnego życia artystycznego Grupa znów schodzi do podziemia, tym razem dosłownie. Stowarzyszenie otrzymuje do użytkowania gotyckie piwnice pałacu Wodzickich i Morsztynów, na rogu Rynku Głównego i ul. Szczepańskiej. Według legendy tu właśnie ukrył swe skarby diabeł Boruta, w pierwszych latach PRL-u jest tu magazyn Centrali Rybnej. Według wizji Tadeusza Kantora w piwnicach pałacu Pod Krzysztofory ma się mieścić: „Stała, zmieniająca się wystawa sztuki nowoczesnej, tamże nowoczesny teatr obliczony na 140 miejsc, tamże kawiarnia i dansing. Czy wytworzy się na skutek tego środowisko artystyczne, tak potrzebna dla życia artystycznego »cyganeria« – to się pokaże.

Karta klubowa Jerzego Nowosielskiego

Koncepcja bardzo prosta: Do starego wnętrza liczącego sobie kilka wieków, o wspaniałym beczkowym sklepieniu, wsunąć

nowoczesne urządzenie i nowoczesną myśl, tak jak do starego pieca wsuwa się ciasto z drożdżami. Niech rośnie”. Remont Krzysztoforów nadzoruje Stanisław Balewicz: poeta, miłośnik Krakowa i społecznik. Jako przyszły, długowieczny polskiej Grupa Krakowska pozostanie fenomenem – ze swoją długowiecznością, brakiem wspólnego programu i stylistycznej jedności. Wybitnych artystów złączy niepokorność i antyakademizm – choć wielu członków Grupy zostanie profesorami. Mimo iż do Grupy należą także twórcy spoza Krakowa, decydujące znaczenie dla klimatu ich sztuki ma genius loci miasta świętych i królów: dziedzictwo młodopolskiej cyganerii, wszechobecność historii, tradycja romantycznego profetyzmu. Sztuka Grupy Krakowskiej powstaje w bezustannej konfrontacji tradycji z nowoczesnością, konserwatyzmu z awangardą – tworząc niezwykły, galicyjski konglomerat czerpiący z tradycji prawosławnej, żydowskiej, ukraińskiej, sarmackiej. „Fakt, że konserwatywny Kraków jest od pokoleń kolebką awangardowych inicjatyw w polskiej sztuce, może wydawać się dziwny – napisze Jan Józef Szczepański. – W gruncie rzeczy nie ma w tym nic dziwnego, bowiem duch poszukiwań i eksperymentu nie rodzi się z jałowej gleby, bywa zwykle owocem tradycji o głębokich korzeniach. (....) Tak więc i teatr Cricot 2, i lewicującą Grupę Krakowską zaliczyć wypada do tych zbawiennych »przeciwciał«, które obroniły kulturę polską przed totalitarną zarazą. Stało się to możliwe dzięki wpisanemu w tradycję – zwłaszcza Krakowa – procesowi autoterapii, dającemu się obserwować od pokoleń”. Rychło po powrocie do oficjalnego życia artystycznego Grupa znów schodzi do podziemia, tym razem dosłownie. Stowarzyszenie otrzymuje do użytkowania gotyckie piwnice pałacu Wodzickich i Morsztynów, na rogu Rynku Głównego i ul. Szczepańskiej. Według legendy tu właśnie ukrył swe skarby diabeł Boruta, w pierwszych latach PRL-u jest tu magazyn Centrali Rybnej. Według wizji Tadeusza Kantora w piwnicach pałacu Pod Krzysztofory ma się mieścić: „Stała, zmieniająca się wystawa sztuki nowoczesnej, tamże nowoczesny teatr obliczony na 140 miejsc, tamże kawiarnia i dansing. Czy wytworzy się na skutek tego środowisko artystyczne, tak potrzebna dla życia artystycznego »cyganeria« – to się pokaże. Koncepcja bardzo prosta: Do starego wnętrza liczącego sobie kilka wieków, o wspaniałym beczkowym sklepieniu, wsunąć nowoczesne urządzenie i nowoczesną myśl, tak jak do starego pieca wsuwa się ciasto z drożdżami. Niech rośnie”.

Remont Krzysztoforów nadzoruje Stanisław Balewicz: poeta, miłośnik Krakowa i społecznik. Jako przyszły, długowieczny z programem artystycznym mają żywot o wiele krótszy: 5, góra 10 lat – i koniec! Potem różnicują się postawy i niepotrzebna jest już społeczność w grupie. Jednak Grupa Krakowska ze wszystkimi słabościami – z jej starością, z pewnym zmęczeniem – pozostała jedyną instytucją na terenie Krakowa, gdzie można w ogóle coś mówić o sprawach sztuki! Dlatego tutaj przyszedłem, inaczej.... nie galwanizowałbym trupa. Przecież to nie jest grupa z jakąś ideologią artystyczną, to jest środowisko zastępcze, które musi jakoś dyszeć, jak się da i póki się da.... Wydaje mi się bardzo ważne, że coś takiego jeszcze w ogóle istnieje! Więc, proszę państwa, myślę, że jak tu jesteśmy zebrani, to przez jakiś czas warto kontynuować istnienie Grupy. Nic lepszego na terenie naszego kraju nie widzę, nie widzę miejsca, gdzie mogłaby zaistnieć prawdziwa rozmowa o sprawach sztuki”. Stenogramy z kolejnych zebrań dokumentują też wyraźnie, że w gronie sławnych kolegów Nowosielski jest jednym z nielicznych, którzy chcą „otworzyć” Stowarzyszenie, przyciągać nowe talenty, pomagać w starcie artystycznej młodzieży. Niestety nie ma wystarczającej siły przebicia. Nie ma też z pewnością osobowości przywódczej: „Nigdy nie zajmowałem się tą stroną organizacyjną – mówi o swojej aktywności w Grupie – byłem dyspozycyjny, jeżeli chodzi o wygłoszenie jakiegoś referatu, udział w organizacji wystawy, ale zupełnie nie umiem powiedzieć, jak to wyglądało od strony oficjalnej”. Nowosielski nie wypisze się jednak nigdy z Grupy Krakowskiej i do końca swojej aktywności twórczej będzie brał udział w jej wystawach, chociaż siła kreacyjna Stowarzyszenia z biegiem czasu wyraźnie osłabnie. Programowy elitaryzm i niechęć do odmłodzenia zespołu, a może także tradycyjny krakowski marazm i bezład organizacyjny zmniejszą znaczenie i promieniowanie środowiska. Dzisiaj, choć oficjalnie wciąż istnieje, Grupa Krakowska należy do historii. Pytany w 1993 roku o udział w działaniach Grupy, Nowosielski odpowie: „Minimalny, bo oni się wszyscy strasznie kłócą! Oczywiście ja ich bardzo wszystkich kocham, tyle że każdego z osobna, bo co innego jest miłość do poszczególnego artysty, a co innego jest środowisko artystyczne. Każdy Żyd jest bardzo miły i szlachetny, ale wszyscy Żydzi razem i do kupy są nie do zniesienia. Tak że czasami wolę się z nimi nie zadawać i zanadto w tym środowisku się nie grzebię, natomiast mam wielu przyjaciół artystów, i to jest właśnie moje środowisko”.